Đời nghệ nhân hát xẩm trên tàu điện

Bị mù từ khi còn trai trẻ, ông Gia kiếm sống bằng cách đi hát trên những chuyến tàu điện leng keng khắp Hà thành. Cuộc đời nghệ sĩ của ông trải qua nhiều cay đắng, tủi nhục, có những lúc bị coi thường như ăn xin.
Ở ẩn nhiều năm nay, ông Nguyễn Lưu Gia, 67 tuổi, sống ở Từ Liêm, Hà Nội, vẫn có người tới thăm. Họ đến vì muốn học những bài hát cổ, tìm về thời kỳ huy hoàng của xẩm hay đơn giản chỉ muốn nghe lại những giai điệu buồn hiu hắt một thời. Trong làn khói mù mịt của hơi thuốc lào, người nghệ nhân già thở dài, cuộc đời hát xẩm cũng hẩm hiu như số phận của ông từ khi bị cướp đi đôi mắt.

Ông Gia lớn lên trong một gia đình có bố làm thuốc đông y ở làng Phú Đô (Mễ Trì, Từ Liêm, Hà Nội). Từ nhỏ, ông là một đứa trẻ khỏe mạnh, học giỏi, hết lớp 10/10 thì đột nhiên bị một cơn sốt. Sau trận sốt đó, mắt ông mờ dần, dù có bố là thầy thuốc nhưng cũng không giúp được gì. Vào bệnh viện, bác sĩ chẩn đoán ông bị viêm màng bồ đào - một căn bệnh về mắt không thể nào chữa dược.

"Đang là một chàng trai khỏe mạnh thì tự nhiên không nhìn được nữa, tôi mất phương hướng, đi toàn đâm đầu vào tường, nhiều lúc chỉ muốn tìm cái chết. Nhưng rồi tôi dặn lòng vươn lên, tìm đến học chữ nổi, sau đó thi vào khoa Cải lương trường Sân khấu Nghệ thuật", ông cho biết.

Ra trường, người khuyết tật như ông không được xét biên chế trong các cơ quan nhà nước. Ông làm hợp đồng, lương không đủ sống. "Ngày đó, tôi được 45 đồng mỗi tháng, đóng cơm tập thể mất 18 đồng. Sức tôi đang trai tráng phải ăn hai suất mới đủ. Mỗi sáng, tôi phải mua thêm 2 bánh mì, để dành nửa cái cho buổi trưa", giọng ông mơ màng hồi tưởng.

Một buổi tối, ông Gia đi qua hồ Hoàn Kiếm thì "chết lặng" khi nghe thấy tiếng ca của cụ trùm Nguyên - một người hát xẩm nổi tiếng thời bấy giờ. Hâm mộ cụ, chàng trai thường qua đó nghe mỗi đêm, dần dần hát phụ cụ Nguyên vài điệu cải lương. Khi hai bên đã thân thiết, ông trở thành học trò của cụ Nguyên.

"Lúc đó tôi nghĩ mình đã phận mù rồi, có đi hát xẩm kiếm tiền thì cũng chẳng sao. Ngày ngày, vợ cụ Nguyên dắt hai thầy trò tôi đi hát ở tàu điện, tàu hỏa. Khoảng 3 năm thì tôi nắm được hết các điệu hát của cụ. Theo cụ thêm một năm nữa thì thầy bảo tôi có thể đứng ra hát riêng được rồi", người nghệ nhân cuối cùng ở Hà Nội hát xẩm đường tàu, nhớ lại.



Nghệ nhân Nguyễn Lưu Gia - người hát xẩm đường tàu cuối cùng ở Hà Nội. Ảnh: Phan Dương.

"Sáng trăng sáng cả phương trời. Một gian nhà nhỏ đi về, về có nhau. Vì tằm em phải chạy dâu. Vì chàng, em phải qua cầu đắng cay. Chồng em thi đỗ khoa này, bỏ công kinh sử từ ngày lấy nhau...". Ca từ của điệu Xẩm tàu điện kết hợp với tiếng nhị nỉ non, réo rắt, trong phút chốc khung cảnh của cái thời Hà Nội xưa vọng lại - nơi có tiếng nỉ non của những người mù hát xẩm bên tàu điện leng keng, tàu hỏa rầm rầm.

Ông Gia bộc bạch, tiếng tàu điện, tàu hỏa giục giã ông ghê lắm. Dù đang ở đâu, làm gì ông cũng hướng về phía đó và lại đi. Sau khi nắm hết các "bí kíp" của thầy, chàng trai tuổi 30 cứ một mình một đàn, một gậy, một chiếc túi nhỏ lò dò lên các toa tàu. Ông hát từ toa này sang toa khác, từ chuyến tàu này sang chuyến tàu khác. Mỗi chuyến đi như vậy không biết bao nhiêu ngày bởi qua những miền đất, gặp được những điều lưu luyến ông ở lại nhiều hơn.

"Miền Bắc tôi đã đặt chân tới Lào Cai, Tuyên Quang, Cao Bằng, miền Nam vào đến sông Tiền, sông Hậu, Hà Tiên. Ở đâu có đường tàu, ở đó tôi có mặt", lão nghệ nhân nói. Có thời ông ở Huế vài tháng. Cái mưa lâm râm tháng 7, tháng 8 đất cố đô nao lòng, buồn bã làm ông thấy tiếng hát của mình cũng quyến luyến hơn. Có thời điểm ông vào Nam, quen biết nhiều đồng môn hát xẩm, trao đổi với nhau những điệu hát mới. Ông học thêm nhiều điệu cải lương, điệu hò, các bài hát tiền chiến. Người hát biết được nhiều bài sẽ giữ được lòng người nghe hơn.




Ở tuổi 67, sức khỏe ông Gia đã giảm sút nhiều. Ảnh: Phan Dương.


Phần lớn thời gian còn lại, ông Gia gắn bó với những chuyến tàu điện ở Hà Nội. Ngày đó, tàu điện là phương tiện đi lại gần gũi của người dân thị thành bên cạnh xe tay kéo, xích lô, xe đạp. Ông Gia thường từ Bờ Hồ đi ra cửa ô. Ông cũng có thêm những bạn xẩm khác quê Ninh Bình, Nam Đinh, Hải Dương...

Lúc hành nghề, ông thuộc hơn 2/3 các điệu xẩm. Đến đâu ông thường hát những điệu phù hợp với khung cảnh đó như điệu Xẩm chợ, Huê Tình, Xẩm xoan, Ba bậc, Thập ân… Riêng ở tàu điện khu vực Đồng Xuân, phố cổ thì dù hát điệu gì ông cũng không thể thiếu bài mở màn Xẩm tàu điện. Bên cạnh đó, ông còn thuộc thêm mấy chục điệu vọng cổ, cải lương thỉnh thoảng góp vui cho thị hiếu từng người.

Trong ký ức của người nghệ nhân già, nghề hát xẩm tủi nhục chẳng khác gì ăn xin, mượn tiếng hát để xin tiền. "Tôi đi đến đâu cũng bị xua đuổi. Vào quán cơm, người ta hỏi có tiền không mới cho vào. Đến nhà trọ cũng vậy. Ngày đó, hát xẩm thịnh hành nhưng chúng tôi thì bị khinh rẻ không khác người ăn xin", giọng ông chùng xuống.

Đi hát quanh năm nhưng ông không đủ ăn, nhiều khi hát cả ngày không đủ tiền mua bát phở phải nhịn đói. Lao lực thời trẻ khiến nay ở 67 tuổi, sức khỏe ông đã giảm nhiều. Ông tâm sự, cuộc đời mình chỉ có chút may mắn vì lấy được vợ trẻ. "Tôi đi hát ở chợ Ngọc Hà rồi quen bà ấy. Ngày đó, bà ấy bán gà vịt, thường xuyên ra nghe tôi hát. Hai bên hay trò chuyện, rồi nên duyên", ông nhớ lại.

Khi hai người lấy nhau cũng là lúc ông từ giã thời hát ở tàu điện, mở một gánh hát ở quê phục vụ những đám hiếu. Ông cũng tham gia hội người mù của xã, huyện và thường xuyên biểu diễn phục vụ bà con thôn xóm. Đến nay, vợ chồng ông có 5 người con, hầu hết đều thành đạt.

Gần đây, Trung tâm Văn hóa âm nhạc nghệ thuật Việt Nam đã cất công đi tìm những người từng hát xẩm trên tàu điện, khôi phục lại loại hình văn hóa dân gian một thời. Ông Gia được phong nghệ nhân, xem như một "pho sử sống về Xẩm tàu điện".

Nghe nghệ nhân Nguyễn Lưu Gia vừa đàn vừa hát một bài xẩm: